Energiearmoede in Nederland: de cijfers
Een van de meest schrijnende cijfers van de energietransitie, zijn de energiearmoedecijfers. Maar wat wordt er precies met energiearmoede bedoeld en hoe ziet energiearmoede in Nederland eruit? HIER
"Stop met participatie, ga voor mede-eigenaarschap." Hoe je de energietransitie wél van bewoners maakt
Lang niet iedereen draait warm voor het verduurzamen van huizen en de energievoorziening. Hoe krijg je mensen ‘aan’ en écht betrokken bij de energietransitie, ook al denken ze misschien heel anders dan jij?
Het antwoord op die vraag is voor Ferenc van Damme, communicatie- en participatiestrateeg bij de gemeente Emmen, heel duidelijk: "Werk aan mede-eigenaarschap, niet aan draagvlak."
Hij pleit voor het loslaten van traditionele participatieprocessen en bewoners vanaf de allereerste stap écht te betrekken bij het verduurzamen van hun leefomgeving. “De kern ligt in het opbouwen van vertrouwen en het aangaan van echte verbindingen met inwoners”, meent hij. “Wie vertrouwen geeft, krijgt het ook terug. Geen participatie meer dus, maar mede-eigenaarschap.”
Van Damme ziet de samenleving snel en sterk veranderen. Zijn visie daarop heeft hij vertaald naar praktische inzichten over hoe we ons als land en organisaties daarop aan moeten passen om de uitdagingen van de huidige tijd aan te kunnen.
“In een tijd waarin het vertrouwen in de politiek daalt, worden vertrouwen en de relaties tussen mensen alleen maar belangrijker om de energietransitie tot een succes te brengen. Bovendien is de energietransitie in de eerste plaats een sociale transitie. Co-creatie en mede-eigenaarschap zijn hiervoor de belangrijkste bouwstenen.”
De wereld verandert
We leven in een revolutionaire tijd, waarin veranderingen elkaar steeds opvolgen. Van Damme voorspelt dat de komende twintig jaar bijzonder dynamisch zullen zijn, met voortdurend nieuwe technologische ontwikkelingen. “Dit biedt veel mogelijkheden en kansen, mits je er als organisatie in meegaat.”
Terwijl mensen in hun privéleven vaak moeiteloos met veranderingen mee gaan – denk bijvoorbeeld aan de manier waarop we streamingsdiensten zijn gaan gebruiken – blijven overheden en instanties nog vasthouden aan traditionele structuren, merkt Van Damme op.
“De ‘oude samenleving’ was ingericht op zuilen en sociale klassen. Het leven was hiërarchisch, statisch, voorspelbaar. Welvaart was gebaseerd op spullen”, legt hij uit.
“De ‘nieuwe samenleving’ daarentegen is ingericht op het individu en sociale netwerken", vervolgt hij. “Ze is dynamisch, onvoorspelbaar, gericht op gelijkheid. En bovendien wordt welvaart steeds immateriëler: het gaat veel meer om belevenissen en ervaringen opdoen.”
Veranderingen in spelregels
Wat ook verandert, is het vertrouwen in de politiek en traditionele media. “Het vertrouwen in de landelijke overheid is nog nooit zo laag geweest als nu”, stelt Van Damme. “In ieder geval sinds 2008, toen het Sociaal en Cultureel Planbureau begon met meten.”
Mensen houden niet meer van overheid en gemeentes of officiële instanties die daarop lijken, meent hij. Ze hechten volgens hem veel meer waarde aan wat dichtbij is. “Lokale initiatieven krijgen tegenwoordig meer vertrouwen dan top-down instellingen, commercieel of niet commercieel.”
De nieuwe samenleving brengt volgens Van Damme ook nieuwe spelregels met zich mee. Ook voor de energietransitie. “Denk aan robots en AI die steeds meer overnemen, en aan platforms en groepen die steeds meer de dienst uit maken, zoals scholen, woonprojecten, Facebookgroepen en bewonersinitiatieven.”
Om als organisatie relevant te blijven is het volgens hem belangrijk om hierin mee te gaan.
"Het vertrouwen tussen overheid en burger moet hersteld worden"
Van meepraten naar mede-eigenaarschap
Kortom: de wereld verandert in rap tempo. Instanties doen dat echter bijna niet, en dat zou volgens Van Damme wel moeten. “Het vertrouwen tussen overheid en burger moet hersteld worden en hiervoor zijn nieuwe manieren van communiceren en samenwerking nodig.”
Mede-eigenaarschap ziet hij als de sleutel om dat vertrouwen te verbeteren: “Échte relaties met bewoners aangaan en oprechte interesse tonen. Alleen dan lukt het om mensen mee te krijgen in de energietransitie. Mensen willen namelijk gezien worden en betrokken zijn bij hun omgeving. Het doel is dus niet ‘meepraten’, maar daadwerkelijk mede-eigenaarschap.”
Daarbij is het voor Van Damme essentieel om alle verschillende groepen mensen mee te nemen die met de energietransitie te maken hebben, en niet alleen de mensen die ‘toch altijd wel meedoen’.
Het aanboren van nieuwe doelgroepen en de overgang van meepraten naar mede-eigenaarschap is echter niet per se gemakkelijk. “Het vraagt wel om een andere manier van werken”, aldus Van Damme.
Welke aanpak daarbij volgens hem werkt, lees je verderop. Eerst maken we een uitstapje naar de verschillende belevingswerelden van mensen.
Acht leefwerelden, vier burgerschapsstijlen
Van Damme maakt, net als HIER, gebruik van het Mentality-model van Motivaction om inzicht te krijgen in de leefwereld van andere mensen.
Mentality is een veelgebruikt waarden- en leefstijlmodel met profielen die gebaseerd zijn op de persoonlijke opvattingen en waarden die aan de leefstijl van elke groep ten grondslag liggen.
Binnen de Mentality-profielen hebben mensen sterk overeenkomstige waarden ten aanzien van werk, vrije tijd en politiek, en tonen overeenkomstige ambities, drijfveren en consumentengedrag. De assen van het model zijn ‘status’ versus ‘waarden’.
Mentality-profielen
Postmaterialisten (11% van Nederland)
De Postmaterialisten zijn de maatschappijkritische idealisten die zichzelf willen ontplooien, stelling nemen tegen sociaal onrecht en opkomen voor het milieu.
Dit zijn de groene koplopers, de mensen die intrinsiek gemotiveerd zijn om te verduurzamen. Ze vinden goed voor de wereld zorgen vanzelfsprekend, en kunnen zich niet voorstellen dat andere mensen het niet belangrijk of interessant vinden. De mensen met dit profiel werken vaak ook als beleidsmedewerker in de duurzaamheid of zijn bijvoorbeeld actief bij een lokaal energie-initiatief.
Mocht je dit artikel lezen, grote kans dat jij ook tot deze groep behoort. Grootste aandachtspunt voor deze groep: besef dat niet iedereen vanuit het perspectief van de Postmaterialist naar de wereld kijkt. Om andere mensen mee te krijgen, is het essentieel om je eigen overtuigingen los te laten en je echt in te leven in het perspectief van anderen.
Moderne burgerij (21%)
Dit is de grootste groep in Nederland en wordt omschreven als ‘de conformistische, statusgevoelige burgerij die het evenwicht zoekt tussen traditie en moderne waarden als consumeren en genieten.’ Vrij vertaald is dit een groep waarbij de kenwoorden vermaak, entertainment, gezelligheid, samen, genieten, luchtig, laagdrempelig en herkenbaar van toepassing zijn.
Een groep waar HIER zich in veel activiteiten op richt.
Kosmopolieten (18%)
Dit zijn de kritische wereldburgers die postmoderne waarden als ontplooien en beleven integreren met moderne waarden als succes, materialisme en genieten.
Nieuwe conservatieven (8%)
Dit profiel omvat circa één miljoen Nederlanders (8%). De Nieuwe conservatieven worden beschreven als de liberaal conservatieve maatschappelijke bovenlaag die alle ruimte wil geven aan technologische ontwikkeling, maar sociaal en cultureel gezien conservatief zijn. Het zijn nuchtere kwaliteitszoekers. Ze zijn maatschappelijk conservatief, maar technologisch vooruitstrevend.
Traditionele burgerij (8%)
De plichtsgetrouwe en op fatsoen gerichte burgerij die vasthoudt aan tradities, gewoonten en materiële bezittingen.
Impulsieve individualisten (13%)
De spontane consument die in de eerste plaats streeft naar een plezierig en comfortabel leven.
Weten in welk Mentality profiel jij past of meer over de profielen lezen? Ga naar motivaction.nl/mentality en klik op 'Doe de test'.
Vertaald naar vier burgerschapsstijlen
Het Mentality-model kan weer vertaald worden naar vier rollen die mensen in de samenleving willen vervullen. Van Damme werkt daar graag mee. Door in beleidsvorming en communicatie rekening te houden met deze rollen, kun je draagvlak voor beleid en het vertrouwen van bewoners verstevigen.
Bekijk de vier rollen hieronder:
Verantwoordelijken (37% maar sterk krimpende)
De Nieuwe conservatieven, Kosmopolieten en Postmaterialisten zien hun rol in de samenleving op dezelfde wijze. Ze vormen samen de Verantwoordelijken (37%).
Deze mensen doen mee aan enquêtes, komen naar inloopavonden, kennen de weg naar de politiek, en oefenen al invloed uit. Kortom; dit is de groep burgers wiens stem door de overheid al gehoord wordt.
Belangrijk punt: deze groep krimpt met twee procent per jaar. De verwachting is dat in 2030 deze groep nog maar 17% van de Nederlanders omhelst.
Van Damme: “Alles wat nu een penningmeester, een secretaris, een voorzitter en statuten heeft, zal merken dat het steeds moeilijker wordt om mensen te vinden die meedoen, omdat deze groep verantwoordelijken steeds kleiner wordt.”
Plichtsgetrouwen (8%)
De tweede rol is die van de Plichtsgetrouwen. Ze worden gevormd door de Traditionele burgerij (8%). Deze groep doet braaf wat de – in hun ogen – autoriteiten verlangen.
Structuurzoekers (34% en groeiende)
Dan heb je de Structuurzoekers (34%). Dit is een groeiende groep, die bestaat uit de Moderne burgerij en Impulsieve individualisten. Ze zijn ongerust door alle veranderingen.
Let op: deze groep is juist groeiende, met 2% per jaar.
Pragmatici (21%, sterkst groeiende)
Het hardst groeit de groep van de pragmatici, veelal mensen van onder de 40. Hierin zijn de Opwaarts mobielen en de Postmoderne hedonisten samengevoegd. Deze groep heeft niet veel met de overheid of de verantwoordelijken. Zij leven hun eigen leven.
Noot: in 2030 zal dit naar verwachting de grootste groep zijn.
Je kunt meer lezen over deze burgersschapsstijlen in de publicatie 'Vertrouwen in burgers'.
"We zouden de samenleving in moeten richten op liefde, menselijke maat en verbinding"
Hoe dan: vertaling naar de praktijk
Hoe vertaal je al deze informatie nu naar een aanpak om mensen daadwerkelijk ‘aan’ te krijgen in de energietransitie? Hoe beweeg je als organisatie mee met de veranderende wereld, hoe krijg je vertrouwen en creëer je medezeggenschap?
Van Damme: “Om de transitie een succes te laten zijn moet je aan de voorkant van een project ruimte maken om mede-eigenaarschap te creëren. Zoek draagvlak niet achteraf. Houd ook in het achterhoofd dat jij zelf ook maar in een hokje van normen en waarden zit, en dat veel andere mensen zich in andere hokjes bevinden.”
Handvatten voor mede-eigenaarschap
De belangrijkste handvatten hoe je echt mede-eigenaarschap kan creëren, zijn volgens Van Damme:
- Wees actief, bescheiden en positief
- Doe als gelijkwaardige mee in de dialoog
- Doe aan vragend luisteren
- Laat het hart meer spreken dan het hoofd
- Wees kwetsbaar, authentiek en open
- Ga ervanuit dat mensen deugen
- Zet humor in
“We zouden de samenleving in moeten richten op liefde, menselijke maat en verbinding. Dat is niet makkelijk in een land als Nederland waar de laatste 50 jaar volop is ingezet op efficiency.”
Betrek Structuurzoekers en Pragmatici
Als je de wijsheid van de hele gemeenschap echt weet te verzamelen, dan ben je goed bezig, vindt Van Damme. “Dus betrek niet alleen een klein groepje ‘usual suspects’, maar ook de Structuurzoekers en Pragmatici, die nu nog vaak worden gemist.”
“Juist die twee groepen zijn geschikt voor succesvolle co-creatie. Door verschillende groepen mee te nemen ontstaat er een veelkleurig beeld over welke kant je dan op kan gaan.”
De Pragmatici en Structuurzoekers zijn echter wel de twee groepen die het moeilijkste te bereiken zijn. Van Damme: “Deze mensen bereiken en aanspreken vraagt om een ander type instanties. Instanties die zich dienstbaar, luisterend en co-creërend opstellen. Niet zenden, maar samen doen.”
Begin klein
De overstap maken, doe je niet zo maar, merkt hij op. “Het vraagt tijd, oefening, nieuwsgierigheid en lef om bestaande systemen en manieren van werken los te laten. Het duurt gemakkelijk 1-2 jaar om mede-eigenaarschap op te bouwen en alle mensen hierin de ruimte te geven.”
Klein beginnen kan helpen, met de kleine groep die wél wil. “Ga leuke kleine projecten doen, oefen met dat eigenaarschap met Structuurzoekers en Pragmatici. Want dan gebeuren er dingen die de moeite waard zijn, die je misschien later op een groter onderwerp ook kan toepassen.”
Experts zijn daarbij nog wel steeds nodig, want met hun kennis kunnen ze een enorme meerwaarde bieden in co-creatie, legt Van Damme uit. “Ze krijgen wel een ander soort rol. Ze zouden zich meer dienend op moeten stellen, het proces moeten faciliteren en aan de voorkant van het proces al ruimte creëren voor iedereen.”
Conclusie
De boodschap van Van Damme is in het kort: neem de tijd om mensen écht mee te nemen, luister oprecht en durf eigenaarschap te delen. Alleen dan ontstaan er oplossingen die passen bij de wereld van morgen.
“Het komt neer op ‘groter denken en kleiner doen’. Begin binnen je eigen omgeving en schaal dit later op als het goed loopt en een aanzuigingskracht realiseert om meer mensen mee te nemen.”
“Het is superleuk om als gemeente uit te stijgen boven het niveau van participatie, en echt met de mensen samen te werken in de vorm van mede-eigenaarschap”, vervolgt hij. “Dan gebeuren er altijd hele mooie dingen waar je waanzinnig veel van kunt leren.”
Tot slot weet Van Damme zijn verhaal samen te vatten in drie woorden. “Ik kan mijn verhaal in twee uur vertellen, maar ook in drie woorden. Komen ze: adapt or die!”
Over
Dit artikel is gebaseerd op de lezing van Ferenc van Damme tijdens HIER opgewekt 2025.
Over Ferenc van Damme:
Ferenc Van Damme is een veelzijdige innovator en communicator die zich richt op het verbeteren van de interactie tussen samenleving en bestuur. Hij benadrukt dat conventionele communicatie en burgerparticipatie steeds minder effectief zijn in een snel veranderende wereld.
Hij pleit voor een vernieuwde aanpak die rekening houdt met de verschillende belevingswerelden van doelgroepen en de noodzaak om snel in te spelen op de veranderingen in samenleving en technologie.
Van Damme is gefascineerd door hoe mensen denken, voelen en in beweging komen. Dit zijn elementen die van groot belang voor mensen meekrijgen in de energietransitie.
Zijn visie en praktische inzichten hoe daarop in te spelen, deelt hij regelmatig in lezingen. Zie ook zijn website: www.hoedan.site
