2. Collectieve energiebesparing
42% van de energiecoöperaties onderneemt activiteiten op het gebied van energiebesparing. Gemeenten zijn nog steeds de meest genoemde financier en samenwerkingspartner. In dit hoofdstuk duiken we verder in op de energiebesparingsactiviteiten.
In het kort
- 42% van de energiecoöperaties heeft minstens één activiteit op het gebied van energiebesparing.
- Ze zetten voornamelijk in op informatievoorziening via websites, energiecoaches en informatiebijeenkomsten.
- Gemeenten zijn, net als afgelopen jaren, de meest genoemde samenwerkingspartner en financier van de coöperaties die zich met besparingsactiviteiten bezighouden.
Van alle initiatieven die voldoen aan de definitie van lokale energiecoöperatie (714) is gecontroleerd of zij energiebesparingsactiviteiten hebben.
Achtergrondinformatie
Onderzoeksaanpak
Dit jaar hebben we de besparingsactiviteiten van bijna alle energiecoöperaties in beeld gebracht. Dit hebben we gedaan door de websites van 402 coöperaties handmatig na te lopen. 159 coöperaties hebben een bruikbare enquête ingediend. Dit is steekproefsgewijs getoetst door persoonlijke controle (37) en de antwoorden in de aangeleverde enquête (39).
Noot: De productiecoöperaties hebben in de definitie van deze Lokale Energie Monitor geen energiebesparingsactiviteiten, en hebben we daarom niet meegenomen in de besparingsactiviteiten-inventarisatie. (Zie ook onze definities van 'lokale energiecoöperatie' en 'productiecoöperatie'.)
De methode waarbij alle websites van de energiecoöperaties zijn onderzocht op energiebesparingsactiviteiten, geeft mogelijk een ander beeld dan wanneer respondenten zichzelf beoordelen. Zo keken de onderzoekers of er informatie over energiebesparing op de website van de coöperatie beschikbaar was. Mogelijk zien de respondenten dit zelf niet als een energiebesparingsactiviteit.
Buiten scope
Er is een grote groep bewonersinitiatieven die niet voldoet aan de definitie van energiecoöperatie, maar wel besparingsactiviteiten onderneemt. Die groep wordt in deze Lokale Energie Monitor buiten beschouwing gelaten. Ook valt uit de gegevens in dit hoofdstuk niet de impact van de activiteiten af te lezen, ofwel hoeveel bewoners daadwerkelijk een energiebesparende maatregel nemen naar aanleiding van een collectief energiebesparingsproject.
Uitleg energieambassadeurs, -coaches en adviseurs
We zien in de praktijk dat de termen energiecoach, energieambassadeur en Energie Prestatie Adviseur regelmatig door elkaar gebruikt worden. We doen in dit tekstkader een poging met behulp van een omschrijving een onderscheid tussen de drie activiteiten te maken.
Energieambassadeurs zijn vaak vrijwilligers die andere buurtbewoners willen enthousiasmeren om ook te gaan verduurzamen. Met hun kennis over energiebesparing helpen ze anderen op weg.
Energiecoaches zijn vaak vrijwilligers die een opleiding tot energiecoach hebben gevolgd. Ze helpen buurtbewoners grip te krijgen op hun energieverbruik. Vaak vinden bewoners het lastig om in te schatten hoe ze energie kunnen besparen in hun woning. Een energiecoach helpt ze door het geven van besparingstips en het beantwoorden van vragen.
De Energie Prestatie Adviseur (EP-adviseur) is een gecertificeerd adviseur. Vaak worden EP-adviseurs ingezet om maatwerkadvies te leveren. Bewoners hebben meestal geen beeld bij wat er nodig is, en wat de mogelijkheden zijn. De adviseur kan inzichtelijk maken wat er financieel en technisch haalbaar.
Aantal bespaar-initiatieven
Er zijn 301 energiecoöperaties die activiteiten ondernemen op het gebied van energiebesparing. Dit is 42% van de 714 energiecoöperaties in Nederland. In 2020 gaf 50% van de coöperaties aan energiebesparingsactiviteiten te hebben, in 2021 40% in 2022 44%.
Het verschil kan twee oorzaken hebben: er zijn meer coöperaties aan de slag met energiebesparing en/of de stijging wordt veroorzaakt door de onderzoeksmethode die we dit jaar hanteren.
Aantal initiatieven per provincie
In figuur 2.2 zien we verschillen tussen het aantal energiecoöperaties dat zich bezighoudt met energiebesparingsactiviteiten per provincie. In Noord-Holland zijn coöperaties het actiefst op dit gebied. In veel provincies, zoals Groningen, Gelderland, Overijssel en Friesland, zien we dat ongeveer de helft van de coöperaties minstens één energiebesparingsactiviteit heeft.
Besparingsactiviteiten
We hebben een breed palet aan energiebesparingsactiviteiten in beeld gebracht. Ze zijn opgedeeld in vijf categorieën:
Informatievoorziening
54% van de coöperaties verstrekt informatie over energiebesparing via de website. 27% verwijst door naar energieloketten. 47% van de coöperaties organiseert digitale en fysieke informatiebijeenkomsten. Voorbeelden hiervan zijn energiecafés of informatieavonden.
Educatie
Sommige coöperaties (16%) houden zich bezig met educatie, zoals opleidingsprogramma’s met betrekking tot energiebesparingsmaatregelen of samenwerkingen met scholen. Een aantal (19%) coöperaties organiseert bewustwordingscampagnes.
Deze campagnes kunnen verschillende vormen aannemen. Ze verspreiden bijvoorbeeld deur tot deur flyers, haken aan bij online campagnes zoals Van Hoe? Naar Zo! of delen de Zet ‘m op 60-campagne via buitenreclameborden. Ook staan coöperaties op duurzaamheidsmarkten om energiebesparing onder de aandacht te brengen.
Voorbeeldwoningen
Daarnaast voorziet 11% van de coöperaties in voorbeeldwoningen. In deze gevallen delen bewoners hun ervaringen met energiebesparende maatregelen, soms in een video die de coöperatie op de website plaatst. Soms zijn deze voorbeeldwoningen op aanvraag te bezoeken.
Advisering en begeleiding
54% van de energiecoöperaties biedt energiecoaches aan. Er kunnen ook Energie Prestatie adviseurs worden aangevraagd, maar die mogelijkheid komt slechts in 6% van de gevallen voor.
Warmtescan
46% van de coöperaties biedt een warmtescan, warmtesafari of het lenen van een warmtebeeldcamera aan. Deze scan wordt vaak uitgevoerd door energiecoaches. In sommige gevallen is er een mogelijkheid om een warmtebeeldcamera te lenen en de scan zelf uit te voeren.
Bespaarbox
We zien ook dat verschillende coöperaties energiebespaarboxen aanbieden. Het is niet altijd duidelijk of dit gaat om een box met meetapparatuur om inzicht te krijgen in het stroomverbruik van huishoudelijke apparaten, of om een box met kleine besparingsmaatregelen zoals tochtstrips en ledlampen.
Hoomdossier
Van 19% van de coöperaties is bekend dat zij gebruik maken van het Hoomdossier. Het Hoomdossier is een van de tools die energiecoaches kunnen gebruiken om bewoners inzicht te geven in hun woning.
Maatwerkadvies
Verschillende coöperaties (22%) geven maatwerkadvies. Dit houdt in dat het advies wordt afgestemd op een individuele woning. Vaak wordt het advies gegeven door gecertificeerde adviseurs (EPA) waarmee energiecoöperaties samenwerken, maar dit is niet altijd het geval.
Ondersteuning
18% van de energiecoöperaties biedt ondersteuning aan buurtinitiatieven. Denk bijvoorbeeld aan het leveren van een projectleider bij het aardgasvrij maken van een wijk. Een kleiner aandeel (7%) biedt ook online besparingstools aan. De tools zijn vaak rekenmodellen om te kijken hoeveel energie je kan besparen wanneer je bijvoorbeeld een warmtepomp aanschaft.
Energiearmoede
Coöperaties houden zich in 16% van de gevallen bezig met het opleiden en/of aanbieden van energieklussers om energiearmoede aan te pakken.
13% geeft aan dat zij andere activiteiten op het gebied van energiearmoede uitvoeren. Voorbeelden hiervan zijn keukentafelgesprekken, sociale duurzaamheidsleningen en acties met voedselbanken of woningbouwcorporaties.
Aanvullend onderzoek
Op het onderwerp energiearmoede is aanvullend onderzoek gedaan door onderzoekers Young en Halleck Vega, aan de hand van de dataset van de Lokale Energie Monitor 2022. In mei 2023 heeft HIER een vragenlijst uitgezet onder coöperaties om uit te diepen wat ze op dit gebied doen.
Van de 196 initiatieven die de vragenlijst hebben ingevuld, gaven 102 respondenten aan actief te zijn op het gebied van energiearmoede. Dit gebeurt voornamelijk met advies op maat (86,3%) en verschillende vormen van financiële ondersteuning (84,3 %).
Denk bij financiële ondersteuning bijvoorbeeld aan vouchers of het verstrekken van leningen. Ook het aanbieden/aanbrengen van kleine energiebesparende maatregelen, zoals tochtstrips en raamfolie (68,6%), komt veel voor.
Knelpunt
Een veelgenoemd knelpunt (80,4%) is het identificeren en bereiken van huishoudens die met energiearmoede te maken hebben. Het missen van middelen, zoals mankracht en geld, is de belangrijkste reden voor coöperaties om niet met energiearmoede bezig te zijn. In het onderzoeksartikel, dat hieronder te vinden is, wordt geadviseerd aan beleidsmakers om de inspanningen van initiatieven te erkennen en middelen beschikbaar te maken.
Bron: Young, J. (2024). Energiearmoede en energiecoöperaties in Nederland: onderzoeksrapport. Wageningen University & Research. https://doi.org/10.18174/651939
Link met Lokale Energie Monitor
De hoeveelheid respondenten die actief is met energiearmoede volgens bovengenoemd onderzoek, lijkt in eerste instantie in contrast te staan met de bevindingen in deze Lokale Energie Monitor 2023.
Het onderscheid tussen energiebesparingsactiviteiten en activiteiten op het gebied van energiearmoede is niet afgestemd tussen de onderzoekers van deze rapporten. De uitkomsten dienen daarom apart van elkaar te worden geïnterpreteerd.
Collectieve inkoop
We zien ook dat een aantal coöperaties bezig is met collectieve inkoopacties van bijvoorbeeld zonnepanelen (14%) of isolatiemateriaal (11%).
Energieloketten
Een energieloket is een loket waar inwoners van een gemeente terecht kunnen met vragen over energiebesparing en verduurzaming van hun woning. We zien in de praktijk verschillende vormen hiervan in combinatie met energiecoöperaties.
Zo zijn er coöperaties die zelf een fysiek (9%) of digitaal (6%) energieloket exploiteren. Sommige coöperaties werken samen met een partner bij het aanbieden van een fysiek (3%) of digitaal (4%) energieloket.
Energiecoach
Naast antwoord op hun vragen kunnen inwoners bij de energieloketten vaak energiecoaches, energieprestatieadviseurs, en/of vakspecialisten aanvragen. Vaak is er ook informatie te vinden over mogelijkheden voor leningen en diverse (gemeentelijke) subsidies.
Daarnaast zagen we dat afgelopen jaar een aantal energieloketten een DAEB-status heeft verkregen. Lees er verderop in dit hoofdstuk meer over.
De meest genoemde besparingsactiviteiten: informatievoorziening via de website (54%), het aanbieden van energiecoaches of ambassadeurs (54%), het organiseren van digitale of fysieke informatiebijeenkomsten (47%) en het aanbieden van warmtescans of warmtesafari’s (46%).
Aanpakken voor energiebesparing uit de praktijk
De ideale bewonersreis, A16 (West-Brabant)
In West-Brabant is een samenwerkingsverband ontstaan rondom het A16 Windpark, tussen deelnemers aan het windproject, ambtenaren van de betrokken gemeenten, fondsen, buurtverenigingen en energiecoöperaties uit het gebied. Ze hebben een bottom-up-benadering opgesteld: de “ideale bewonersreis”. Deze wegwijzer wordt onder andere gefinancierd met opbrengsten uit het A16 windpark.
De aanpak is gestoeld op een aantal knelpunten: het tempo van energiebesparing is te laag om de klimaatdoelstellingen te halen, het nemen van besparende maatregelen is geen prioriteit voor woningeigenaren en bewoners weten niet waar ze moeten beginnen.
Zeven stappen
De ideale bewonersreis doorloopt een proces van zeven stappen en omzeilt zo de benoemde knelpunten. Activatie, inzicht, basis op orde, plan voor de woning, financiering regelen, uitvoeren en ervaren. Naast het uiteenzetten van de stappen in de ideale bewonersreis gaat de wegwijzer ook in op het organiseren ervan. Op welke doelgroepen wil je je focussen, wie heb je nodig en hoe ga je dit organiseren? Zie de Energie A16 wegwijzer voor een volledig inzicht in de aanpak.
Energiecoach-aanpak deA, Apeldoorn
Energiecoöperatie deA biedt sinds 2018 energiecoaches aan. Bewoners kunnen via de website een energiecoach aanvragen. Vooraf vult de bewoner het Hoomdossier in, een software helpt bij het voorbereiden van woningbezoeken en het structureren van gesprekken. Daardoor zijn de energiecoach, maar ook de bewoner, goed voorbereid.
Tijdens het bezoek van de coach wordt besproken hoe de woning verduurzaamd kan worden. Na afloop vult hij het dossier verder aan en maakt een rapport met bevindingen en tips.
Vervolgacties
Het rapport wordt ontvangen door de bewoner én deA. Zo weet de coöperatie wat eventuele vervolgacties zijn en kan hierin ondersteunen. Bijvoorbeeld met een warmtepompcheck of de offerteservice van deA. Achteraf krijgt de bewoner een mail om aan te geven hoe het bezoek is bevallen. Zo nodig worden bewoners achteraf gebeld.
Met het aanmeldformulier, het Hoomdossier en de reactie achteraf heeft deA een uniforme werkwijze waarmee ze de kwaliteit waarborgt.
Statistieken
De coöperatie heeft momenteel 43 energiecoaches voor koopwoningen. Dit jaar zijn er 404 verzoeken voor energiegesprekken ingediend. Sommige coaches doen ook warmtepompchecks (68 verzoeken) en een energiearmoede project (255 verzoeken). De coöperatie biedt ook huurders hulp aan met een eigen team en een eigen werkwijze. In 2022 kregen zo’n 2000 huurders hulp.
Energiecoach-aanpak WattNu, Gooise Meren
Bij energiecoöperatie Wattnu maakten 70 energiecoaches in 2023 gebruik van het Hoomdossier, een software die coaches helpt bij het voorbereiden van woningbezoeken en het structureren van gesprekken. De coachgesprekken van Wattnu verlopen via de uniforme werkwijze van deze methode.
Actiestand
Daarnaast is Wattnu aan de slag gegaan met de vraag: 'Hoe krijg je de bewoners in de actiestand, en wat zijn de maatregelen die zij uitvoeren na het coachgesprek?' Ze onderzocht dit aan de hand van een enquête onder deelnemers, die 200 keer werd beantwoord.
Hieruit blijkt dat 8 op de 10 bezochte bewoners actie onderneemt. In 37% van de gevallen gaat dit om kleine maatregelen, in 32% van de gevallen is het gedrag van de bewoner veranderd. Daarnaast nemen bewoners ook een stap naar duurzame energieopwekking (28%), raamisolatie (28%), vloer of gevelisolatie (20,19%). Dakisolatie (19%) of ventilatie (6%) blijven wat achter. 64% adviseert na een gesprek ook anderen om een gesprek aan te vragen.
CRM-systeem
Wattnu is ook bezig met het koppelen van de adviezen in het CRM-systeem Econobis. Wanneer meerdere inwoners in een gebied of straat bijvoorbeeld spouwmuurisolatie willen, kan het interessant zijn om hierover extra informatie te verschaffen of een collectieve inkoopactie te starten. Dit helpt ook met het in contact blijven met de bewoners; na een isolatieactie is er wellicht interesse om de volgende maatregel op te pakken.
Hoomdossier, Energie Samen
Vanaf 2020 zijn er door Energie Samen/Hoom ongeveer 4.600 energiecoaches opgeleid. Energiecoaches kunnen gebruiken maken van het Hoomdossier, een software van Energie Samen die coaches helpt bij het voorbereiden van woningbezoeken en het structureren van gesprekken.
40.000 dossiers
Inmiddels zijn er meer dan 40.000 Hoomdossiers actief. 95 partijen maken gebruik van het Hoomdossier. Dit zijn voornamelijk energiecoöperaties, maar het wordt ook ingezet door stichtingen en gemeenten.
Door de koppeling van Hoomdossiers met administratiesysteem Econobis kunnen besparingsmaatregelen gemonitord worden op buurtniveau en is er meer inzicht in wat maatregelen opleveren.
Nieuwe ontwikkelingen
We lichten er drie uit:
FIXbrigades rollen uit in verschillende vormen en benamingen
Dit jaar zien we dat energieklussers steeds meer voorkomen en in verschillende vormen worden aangeboden. FIXbrigades, fixers, energieklusteams, het concept is vaak ongeveer gelijk.
De klussers hebben meestal een korte training gehad en zijn uitgerust met het benodigde gereedschap en materiaal om direct klusjes uit te kunnen voeren. Soms worden klussers betaald, maar dat is niet altijd het geval.
Praktisch antwoord
FIXbrigades, energiefixers, energiebuddy’s, energieklussers, de Fixbus - voor ieder initiatief geldt dat zij energiebesparende producten direct kunnen aanbieden en plaatsen. Denk aan een waterbesparende douchekop, ledlampen, tochtstrips, raamfolie of een elektrische deken. Het is een van de praktische antwoorden op energiearmoede, waarvoor in 2023 vanuit Den Haag 200 miljoen euro beschikbaar is gesteld.
Campagne Van Hoe? naar Zo!
De energieregio Noord-Holland is in 2023 de campagne Van Hoe? naar Zo! gestart. Met deze campagne wil de energieregio inwoners, verenigingen en bedrijven enthousiast maken om aan de slag te gaan met de energietransitie. De campagne is tot stand gekomen in samenwerking met creatief platform What Design Can Do en Kennisland.
Verhalen
Op de site zijn verhalen te vinden van mensen die de energietransitie in Nederland versnellen. De verhalen komen uit allerlei hoeken: gemeenten, buurtorganisaties, waterschappen, scholen, ondernemers, netbeheerders en óók energiecoöperaties. Met de campagne wordt er gezicht gegeven aan hoe Nederland kan overstappen op schone energie.
Communicatiekit
Energiecoöperaties en andere organisaties kunnen zelf ook aan de slag met behulp van de communicatiekit. De toolkit omvat video’s, posts voor op sociale media, blogs die klaar zijn voor gebruik, posters, een voorbeeld van een communicatieplan en tools voor het geven van speeches. Deze materialen zijn voor iedereen beschikbaar, zodat verschillende afzenders inspirerende verhalen kunnen vertellen.
Zie voor meer info energieregionh.nl/vanhoenaarzo-over
Opkomst van DAEB als financieringsvorm
Een DAEB is een financieringsvorm waarbij het mogelijk is om voor een periode van drie à vier jaar diensten aan een gemeente te leveren. Op deze manier is er meer zekerheid over de financiering en samenwerkingsvorm.
Een DAEB-status kan alleen worden ontleend als er door een gemeente geconstateerd wordt dat de diensten van het energieloket onvoldoende worden ingevuld door marktpartijen. In andere woorden, dat er sprake is van marktfalen.
ValleiEnergie
Dit jaar is de Advies en Projecten B.V. van energiecoöperatie ValleiEnergie door vijf gemeenten als DAEB aangewezen voor de uitvoering van het gemeentelijk energieloket. Met de DAEB-constructie compenseert de gemeente Veenendaal het energieloket voor de geraamde en uitgevoerde diensten. Op die manier is er geen sprake van een opdrachtnemers- en opdrachtgeversrol, waardoor er ook geen sprake is van aanbestedingsgrenzen.
De DAEB-aanwijzing zien we ook terug bij energieloketten Rivierenland en Achterhoek AGEM. ValleiEnergie heeft ook een DAEB in de gemeenten Ede, Wageningen, Barneveld en Nijkerk. De DAEB-constructie kan ook interessant zijn voor andere initiatieven dan energiecoöperaties. Zie daarvoor de pagina van de Energie Samen Academie.
Samenwerkingspartners
In totaal is in deze monitor voor 218 coöperaties via online onderzoek achterhaald of er samenwerkingen bij energiebesparing van toepassing waren. Energiecoöperaties werken hierin vaak samen met de gemeente (59%). Ook werkt 49% samen met energieleveranciers en zien we regelmatig samenwerkingen met energieloketten (24%).
Daarnaast zijn er diverse coöperaties die samenwerken met externe adviseurs (17%). Externe adviseurs kunnen helpen met het opstellen en uitwerken van een plan van aanpak om woningen te verduurzamen.
Samenwerking met het bedrijfsleven komt in 14% van de gevallen voor. Dit overlapt enigszins met de samenwerkingen met externe adviseurs, die expliciet worden benoemd, maar ook uit het bedrijfsleven komen.
Er is ook een aantal andere samenwerkingspartners genoemd. Dit zijn bijvoorbeeld andere energiecoöperaties (7%), Buurkracht (7%), maatschappelijke organisaties (4%) en woningcorporaties (2%).
Knelpunten & financiering
Er zijn verschillende punten waar energie-initiatieven tegenaan lopen bij hun projecten met betrekking tot collectief energie besparen. Bijvoorbeeld dat er nauwelijks een verdienmodel is voor energiebesparingsactiviteiten. Je leest er meer over in het hoofdstuk Knelpunten >
Zie voor info over financiering van energiebesparingsactiviteiten het hoofdstuk Financiering >
Overzicht collectieven met besparingsactiviteiten
Vorige hoofdstuk
Volgende hoofdstuk
De Lokale Energie Monitor 2023 is een uitgave van klimaatstichting HIER, met medewerking
van Energie Samen.
Op de hoogte blijven?
Ontvang tips, artikelen, nieuws en meer! Geef hieronder aan welk thema je voorkeur heeft.
Lees voor meer informatie ons privacybeleid